بازخوانی 10 کتاب پیرامون انقلاب اسلامی(1)

فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی

سیر مطالعاتی کتب انقلاب اسلامی

سمیه احمدی

کتاب فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی با بررسی رفتار سیاسی در فرهنگ سیاسی جامعه ایران بر آن است تا به سوالات زیر پاسخ گوید : فرهنگ سیاسی و رفتار سیاسی بطور کلی چه رابطه ای با هم دارند ؟ بین ساختار سیاسی _ اجتماعی و فرهنگ سیاسی چه رابطه ای وجود دارد ؟ساخت کلی فرهنگ سیاسی شیعه چیست و چگونه تبیین می شود؟رفتار سیاسی مردم ایران در جریان و روند منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی سالهای 1342 تا 1357 چگونه بروز یافته است ؟ رابطه بین فرهنگ سیاسی شیعه و رفتارهای سیاسی مردم در دوره مورد نظر تحقیق، چگونه تبیین می شود ؟

کتاب فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی  با بررسی رفتار سیاسی در فرهنگ سیاسی جامعه ایران بر آن است تا به سوالات زیر پاسخ گوید :

·         فرهنگ سیاسی و رفتار سیاسی بطور کلی چه رابطه ای با هم دارند ؟

·         بین ساختار سیاسی _ اجتماعی و فرهنگ سیاسی چه رابطه ای وجود دارد ؟

·         ساخت کلی فرهنگ سیاسی شیعه چیست و چگونه تبیین می شود؟

·         رفتار سیاسی مردم ایران در جریان و روند منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی سالهای 1342 تا 1357 چگونه بروز یافته است ؟

·         رابطه بین فرهنگ سیاسی شیعه و رفتارهای سیاسی مردم در دوره مورد نظر تحقیق، چگونه تبیین می شود ؟

روند پاسخگوئی کتاب به این پرسش ها به صورت زیر می باشد:

فرهنگ از مقولاتی است که در حوزه های مختلف علوم اجتماعی دارای تعاریف متفاوت است. فرهنگ آمیزه ای از ساخت سیاسی و اجتماعی و فکری و اخلاقی جامعه است و حاصل تاثیر آنها بر یکدیگر می باشد. بر اساس نظر نویسنده رهیافت فرهنگ سیاسی بر سنت ماکس وبر تکیه دارد. وبر تغییر و تحول بینش مذهبی را عامل اساسی تحولات و تحولات در فرهنگ سیاسی را نیز متاثر از بینش های مذهبی می داند.

 درفرهنگ سیاسی شیعه مجموعه ای همبسته از آرمانها ، نگرشها و طرز برخوردهای کم و بیش ثابت درباره قدرت و سیاست وجود دارد که تحت تاثیر عقاید، نمادها ، ارزشها و باورهای افراد و در متن تاریخ و حیات جمعی شیعیان شکل گرفته و تعیین کننده الگو های کنش و رفتار سیاسی آنان در پذیرش یا نفی حکومتها است.اصل امامت، انتظار، غیبت، اعتقاد به مشروع بودن حکومت غیر معصوم و فرد غیرمآذون از امام معصوم، شهادت، تقیه،عدالت و اصل امر به معروف و نهی منکر از مهمترین این مفاهیم اند. از نمادهای مذهبی در فرهنگ شیعه باید عاشورا ، سو گواری و تعزیه و سنت یاد شهیدان اشاره نمود که بالقوه حاوی قدرت عظیمی در تحریک و بسیج مردم و دمیدن روح مبارزه گری و انقلاب است. عنصر اجتهاد و مرجعیت و نهاد مسجد و منبر نیز از عوامل موثر فرهنگ سیاسی شیعه می باشد. کنش و واکنش های فرهنگ سیاسی شیعه بطور کلی در سه تعریف می گنجد:

1.       الگوی مسالمت _ همکاری

2.        الگوی انزوا  

3.       الگوی مقابله _ انقلاب

که در دوره 1342 تا 1357 غلبه با الگوی مقابله_ انقلاب بوده است.

در این بررسی برای تبیین رفتار سیاسی، رابطه ذهن و رفتار - از طریق بررسی زمینه های معرفت شناختی دیدگاه ماکس وبر درباره رفتار انسانی- بررسی شده است.توصیف رفتار انسان اگر یک جانبه باشد ناقص و مبهم خواهد بود و این رفتار را  باید به صورت همه جانبه مورد توجه قرار داد. شرح و تبیین رفتارهای سیاسی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

مهمترین دیدگاه ها که در بحث از چگونگی شکل گیری رفتار سیاسی جمعی و انقلابی که از سوی صاحب نظران مطرح شده عبارتند از : دیدگاه مبتنی بر روانشناسی سیاسی ، دیدگاه مبتنی بر تعارض طبقاتی، دیدگاه کارکردی و دیدگاه مبتنی بر فرهنگ سیاسی.

 نویسنده در مطابقتی که بین اندیشه های وبر و منابع دینی اسلامی و شیعی انجام داده، از تاثیر فرهنگ سیاسی بررفتار سیاسی بهره برده و بحث رابا اشارات متعددی در قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه تکمیل نموده است؛ به عنوان مثال، در نامه معروف امیر المومنین به مالک اشتر،تقدم اولویت مسائل درونی و معنوی بر امور جاری و عینی و حکومتی بیان شده است . فرهنگ سیاسی دینی با دو برداشت و قرائت از دین تعریف می شود قرائت سیاسی باز دارنده  که مانع حرکت و فعالیت های  سیاسی جامعه است و فرهنگ سیاسی فعال و ستیزه جو  که موجب حرکتهای سیاسی و نهضت های انقلابی می شود.

پیرامون فرهنگ سیاسی شیعه دیدگاهای مختلفی وجود دارد. که متاثر از دو دسته عناصر و عوامل نظری به معنای آموزه ها ، باورها ، نهادها و سنتهای مذهبی و تاریخی است؛ که از جمله آنها می توان از دیدگاه پدیدار شناسانه و فلسفی نام برد که توسط هانری کربن عنوان شده است و تشیع را باطنی ترین مذهب اسلام می داند.

دیدگاه دیگر دیدگاه آرمانخواهی شیعه است که یا «آرمانخواهی اصیل» است و به اهداف والای اجتماعی و سیاسی تعهد داشته و اعتقاد به عملی بودن آن دارد و یا«آرمانخواهی علیل» است که دستیابی به آرمانها را غیر ممکن می داند .

دیدگاه سوم  دیدگاه جامعه شناسی تاریخی است که آموزه های شیعه را به سه بخش «اقتدارگرائی» _که حامل فرهنگ سیاسی تبعی هستند_ و«انقلابی گری الهام بخش» و «ضد مطلق گرائی» تقسیم نموده است . این سه دیدگاه در متن کتاب مختصرا به نقد و بررسی گذاشته شده است.

کتاب ،در بررسی سیر تاریخی تحول فرهنگ سیاسی شیعه  و تشکیل دولتهای شیعی در دوره غیبت (از جمله آل بویه ، نهضت سربداران و حکومت صفویان و...) تاثیر و تاثرات جریانات سیاسی و رفتار سیاسی شیعیان در تحولات گوناگون را بیان کرده  و برداشت های سیاسی و غیر سیاسی که از فرهنگ عاشورایی انجام گرفته را مورد توجه قرار داده است .

 در پی این بررسی به عوامل موثر به ظهور قرائت انقلابی و اصیل خواهیم رسید که در زمینه ی تاریخی تحولات سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی ِظهور گفتمان مدرنیسم و نوسازی اتفاق افتاده است؛ سیاست ضد مذهبی محمد رضا پهلوی که دردنباله ی سیاست های ضد مذهبی رضا شاه ادامه می یابد، ظهور روشنفکری دینی که به احیاء ابعاد ایدئولوژیک دین می انجامد _با نقش آفرینی پرچمدارانی نظیر شریعتی، مطهری، بهشتی_  و ظهور مارکسیسم که باترویج ادبیات انقلابی مدعی نجات خلق می شود ، سبب شکل گیری گفتمان اسلام انقلابی در شرایط ضد انقلابی و اقتدارگرای آن دوره گردیده و رهبری امام(ره) با بکارگیری تمامی عناصر فرهنگ سیاسی شیعه سبب شکل گیری الگوی رفتار انقلابی می شود.

نویسنده در نهایت با بررسی مولفه هایی در حوزه ی رهبری انقلاب ، نقاط عطف وقایع انقلابی، شعارهای مردم و پایگاهای پشتیبانی کننده انقلاب  نتیجه می گیرد که در جریان انقلاب اسلامی ،فرهنگ سیاسی شیعه مهمترین عامل موثر در شکل گیری رفتارهای سیاسی و انقلابی مردم علیه نظام سیاسی حاکم در سال 57 بوده است.

بررسی :

این نوشتار سعی کرده است فرهنگ سیاسی انقلاب اسلامی را با تلفیقی از رویکرد درون و برون گفتمانی بررسی نماید و علاوه بر جمع بندی و بیان دیدگاه خود به بررسی و نقد مختصر تحلیلگران انقلاب ایران بپردازد که در بستری نسبتا ضعیف به لحاظ ترکیب و ترتیب محتوائی ارائه شده است و با رفت و برگشتی که بین مباحث تئوریک جامعه شناختی ، سیاسی  و بستر تاریخی انقلاب ایران به صورت ناپیوسته انجام  می دهد سعی در اثبات این دارد که انقلاب ایران یک انقلاب شیعی است.هرچند نتیجه ای که نویسنده به آن رسیده، درست است اما وی درمقدمات و فرایند منتهی به این نتیجه موفق عمل نکرده است .  

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا